​

Okres halsztacki

​

    Na  ziemiach  polskich  kultura  zachodniołużycka  (Wenetów)  osiągnęła   szczyt   swego   rozwoju.   Przybysze 

prawdopodobnie iliryjscy,  którzy  zamieszkiwali Bałkany przynieśli na ziemie polskie nową  kulturę  ze  znajomością obróbki żelaza w roku około 650 p.n.e., by w VI wieku przejść do tej produkcji, a około 500 r. p.n.e. do wydobywania (Bytom) i obróbki ołowiu.

​

    Podstawą bytu ludności stanowiło rolnictwo.  W uprawie  roli  coraz  częściej  posługiwano się  radłem  rylcowym 

o rylcu nie okutym,  a przy sprzęcie - sierpem żelaznym.  Do  struktury  upraw  zbożowych,  złożonej  z  jęczmienia,  pszenicy i prosa.  Uprawiano rośliny strączkowe (groch zwyczajny,  bób  celtycki,  bobik) i oleiste (soczewicę, len, lniankę, mak, rzepę oleistą) oraz czosnek. Wśród zwierząt było bydło rasy krótkorogiej i turzej oraz świnie, a także owce, kozy, konie i psy. Koń używany był pod juki, do zaprzęgu w wodzie czterokołowym i dwukołowym.

 

    Ubocznie  trudniono się  myślistwem, polując na jelenie, sarny, zające, lisy, łosie, bobry, niedźwiedzie,  wydry,  tury,  borsuki,  kuny,  dziki  i wilki, wyjątkowo żubry. Odławiano ryby: szczupaki,  sumy,  okonie, leszcze, płocie, karpie, wyjątkowo jesiotry. Zbierano rośliny dziko rosnące: komosę białą, rdest, szczaw, barszcz  i  inne,  a  także                                                                          orzechy  laskowe   i   żołędzie  oraz  małże                                                                          rzeczne. Podbierano również jaja ptakom oraz                                                                          miód   i   wosk (potrzebny   do   metalurgii 

                                                                        brązowniczej)  pszczołom   leśnym,  zbierano                                                                          zrzutki     poroży,     bryłki     bursztynu                                                                          wybrzeżu)   oraz   rośliny   barwiące  (bez,                                                                          przytulię)   i   inne   służące   do   celów                                                                          leczniczych   i   magicznych.   Pielęgnowano                                                                          również  drzewa  owocowe.  Tej  działalności                                                                          gospodarczej      towarzyszyła      wzmożona                                                                          eksploatacja     źródeł     solnych     oraz                                                                          wyspecjalizowana  obróbka  brązu  i  żelaza.

                                                                        Brąz wytwarzano z przywożonej miedzi i cyny.                                                                          Stop  ten  (do 10% cyny)   wlewano  do  form                                                                          odlewniczych,  glinianych  (nietrwałych) lub                                                                          kamiennych;  brąz obrabiano też plastycznie,                                                                          przez  kucie na zimno  i  na gorąco. Z brązu                                                                          wytwarzano   głównie   biżuterię   i   broń,

                                                                        rzadziej narzędzia.

​

    Żelazo lub miękką stal otrzymywano z krajów  wschodnioalpejskich. Z żelaza wytwarzano narzędzia, broń, zwłaszcza  (koło 500 r. p.n.e.) czekany typu scytyjskiego, wyjątkowo miecze, częściej wędzidła, a także i biżuterię.

​

    Ludność zachodniołużycka sprowadzała z krajów alpejskich miecze brązowe i żelazne z pochwami, płaskie  siekierki

z bocznymi  wyrostkami,  brązowe amfory  i  czarki,  różnego rodzaju wisiorki,  wędzidła i inne przedmioty metalowe.

Z terenów Italii importowano przede wszystkim biżuterię.  Natomiast  ludność wschodniołużycka przybrała skromniejsze rozmiary. Swoją kulturę wymieniała z ludnością słowiańską.  Kultura  wschodniołużycka eksportowała na obszar Słowian biżuterię i niektóre wyroby żelazne, w zamian otrzymując sól, bydło i futra.

   

    Rozwój  gospodarczo-społeczny  wpłynął  korzystnie  na  postęp  wiedzy praktycznej,  wykorzystywanej  nie  tylko

w produkcji, lecz w innych dziedzinach życia (np. m.in. w chirurgii - trepanacja czaszki).  W wierzeniach  na  czele wysuwać się zaczął kult słońca, bóstwa solarnego (z rydwanem  i  parą  koni),  jako  dawcy  bóstwa  i  dobrego  losu 

(a zarazem bóstwa arystokratycznego). Na Śląsku pojawiły  się  pierwsze  wielkie  sanktuaria:  szczyty  gór - Ślęży,

Raduni i dzisiejszej Góry Kościuszki,  zostały obwieszone wałami z kamienia,  tworzącymi  kręgi  magiczno-kulturowe,

w obrębie których dokonywano obrzędów.  Obchodzono także obrzędy pogrzebowe.  Zmarłych  zasadniczo  palono.  Spalone  zwłoki wkładano do grobów jamowych lub przeważnie do popielnic, składanych do grobów jamowych.  Upowszechnił się też zwyczaj łamania i zginania grobowych  darów  metalowych.  Uprawiano  również  obrzędową antropofagię,  a  do  grobów wkładano niekiedy czaszki końskie.

​

                                                                         Z pośród wszystkich kultur upowszechnianych 

                                                                     na ziemiach  polskich,  najbardziej  rozwiniętą                                                                       kulturą    była    kultura     zachodniołużycka                                                                       (Wenetowie),   gdyż   tylko  oni  byli  wstanie                                                                       wyrabiać żelazo własnoręcznie.  Wkrótce kultura                                                                       zachodniołużycka   została   osłabiona  wojnami

                                                                     międzyplemiennymi,   wynikającymi    z    chęci                                                                       grabieży  i  dążeń naczelników  i  arystokracji                                                                       plemiennej do narzucenia  swego panowania innym                                                                       plemionom.  W okresach  wojen  ludność  szukała                                                                       schronienia w grodach, co spowodowało izolację,                                                                       ograniczenie rejonu ekonomicznego  do  obszaru,

                                                                     na którym gleba  była  mocno  już  wyjałowiona,                                                                       a pastwiska przetarte. Wojna odrywała  mężczyzn

                                                                     od produkcji,  ciężka  praca  na  roli  i  przy

                                                                     chowie  zwierząt  stawała się  udziałem  kobiet                                                                       i  nieletnich.  Wiodło  to  z  kolei  do  klęsk                                                                       głodowych, które, łącznie z niszczącymi walkami                                                                       międzyplemiennymi  i  chorobami, dziesiątkowały                                                                       ludność.  W związku z tym ustać musiał przewóz,                                                                       tym bardziej, że jednocześnie  poważnie zostały                                                                       osłabione,  w  wyniku inwazji  Scytów z dolnego

i części środkowego dorzecza Dunaju oraz migracja  Celtów ze środkowego Dunaju.  Scytowie  rozprzestrzenili  się  na  terenach Wenetów, a Celtowie powędrowali dalej na zachód zajmując  część terenów kultury zachodniołużyckiej, a druga grupa plemion  celtyckich  udała się  na tereny wschodnie  wypychając tym samym część ludności słowiańskiej dalej na wschód.  Migracja  Celtów  nastąpiła  prawdopodobnie  znacznie  później niż inwazja Scytów. Celtowie pojawili się na ziemiach polskich prawdopodobnie dopiero w IV wieku na Dolnym Śląsku.

​

    Na  czoło  wierzeń,  jako  swoisty partner personifikowanej Ziemi, wysunęło się bóstwo solarne Swarożyc-Dadźbóg.  Pierwsze imię oznaczało personifikację blasku, światła,  nieba,  słońca  z  końcówką  słowiańską,  drugie  natomiast 

personifikację lata-słońca w połączeniu z członem - bóg,  oznaczającego dawcę bogactwa,  szczęśliwego losu.  Dadźbóg

- to prawdopodobnie bóg słońca letniego  i  dziennego  oraz  ognia  życiodajnego,  zaś  Swarożyc -   to  bóg  słońca  zimnego, wschodzącego i zachodniego oraz ognia wstępującego i zanikającego.  Atrybutem bóstwa  wędrującego po niebie

był   koń   jasnej   maści,   być   może  para  koni  wprzęgnięta  do  wozu  dwukołowego.  W  związku  z  przyjęciem 

irańsko-scytyjskiego wyrazu baga (bóg) powstały słowiańskie imiona osobowe,  których  kontynuacją  jest m.in. polski Boguchwał i Bogodan (Bogdan). 

​

    Ludność  wschodniołużycka  nie  budowała  grodów.  Skupiała  się  ona  w  wielo-  lub  jedno-wzorczych  osadach, 

zamieszkując  chaty   o   konstrukcji  słupowej,   a  w  czasie  wypasów - szałasy.   U  schyłku  podokresu  kultura 

wschodniołużycka  przekształciła  się  na  Mazowszu   i   w  Małopolsce  w  kulturę  grobów  kloszowych  (tzw.  faza

łużycko-kloszowa).

​

    Zbliżone bardziej do kultury zachodniołużyckiej formy przebrał rozwój kultury wschodniopomorskiej (kaszubskiej).  Wykształciła się ona  około 550 r. p.n.e. z kaszubskiej (wschodniopomorskiej)  grupy  kultury  zachodniołużyckiej na ubogiej Wyżynie Kaszubskiej, przy jednoczesnej adaptacji kulturowych elementów italskich  (etruskich i wenetyjskich)  za pośrednictwem nadsoławskiej (Saale) kultury tzw. urn domkowych.

​

    Ludność kultury wschodniopomorskiej uprawiała rolę, wykorzystywała sprzęt z żelaza oraz hodowała  bydło,  świnie  i konie do zaprzęgu w wozach czterokołowych. W strukturze upraw przeważał  jęczmień,  pszenica, w  mniejszym stopniu żyto, proso zwyczajne i groch zwyczajny. Rozpowszechnione  było  myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo. W miarę jednak przyrost ludności na słabo urodzajnej  i  niewielkiej  Wyżynie Kaszubskiej  i  wzrostu  oziębienia oraz wilgotności,

ludność zaczęła odczuwać brak pożywienia,  groził jej permanentnie głód.  W tej sytuacji plemiona wschodniopomorskie  (z przemieszkami bałtyjskimi i słowiańskimi) podjęły migrację na częściowo wyludnione  obszary  wenetyjskiej kultury  zachodniołużyckiej. Produkowano  różnego  rodzaju  ozdoby  z  żelaza,  tarcze,  miecze,  rozwinęło się  garncarstwo, kamieniarstwo i obróbka metalu.  

​

                                                                    Osadnictwo  kultury   wschodniopomorskiej   była                                                                  względnie  stała,   ludność  miała charakter  typowo                                                                  wiejski, zasadniczo  lądowy, wyjątkowo  pod  wpływem                                                                  Bałtów,   nawodny,  na  wysepkach  lub  półwysepkach                                                                  zbiorników wodnych. Osada składała się z kilku  chat                                                                  konstrukcji  słupowej  lub  łątkowej.  Istniało  też                                                                  osadnictwo   sezonowe,  związane  z  letnim  wypasem

                                                                bydła.

​

                                                                    Kultura   ta   wierzyła   w   agrarnym  (rolnym)                                                                  kulcie  zmartwychwstającego   z   podziemi   wiosną,                                                                   a zamierającego na zimę bóstwa ziarna (np. etruskiej                                                                  Phersipnai, greckiej Persefony) oraz pośrednio z nim                                                                  związanego  kultu  przodków  (urny  domkowe - modele                                                                  śpichrezów).

​

    W plastyce naczyniowej i metaloplastycy oraz ornamentyce stosowano wątki geometryczne,  zoo- i antropomorficzne.  Na niektórych urnach przedstawiano szkice ludzi i zwierząt, a także wozów czterokołowych i grzebieni. 

​

    Najazd Scytów z południa  około  500-450 r. p.n.e. na tereny  Wenetów spowodowały wiele zniszczeń zbóż i grodów.  Wenetowie, a także część neurytów (Słowian), którzy  zdecydowali  się  pozostać  na  swoich  terenach  mimo  najazdu  Scytów i migracji Celtów, po jakimś czasie plemiona te były wypierane dalej ku zachodowi.  Słowianie przemieszczając się zajęli resztę Wielkopolski i północny  skrawek  Dolnego  Śląska  oraz  zachodnie  Kujawy,  gdzie  zmieszali  się 

z resztkami zachodniołużyckich Wenetów. Ci zaś infiltrowali na wschodnie  Kujawy, Ziemię Chełmińską  oraz  przyległe  partie  Mazowsza zostali tam z asymilowani przez Słowian. Na obszarze śląsko - wielkopolskim,  gdzie  osiedlili  się zachodniołużyccy Weneci,  skrzyżowały się dwa prądy  osadnicze:  wschodniołużyckich  Słowian  i  wschodniopomorskich Wenetów. 

​

Okres lateński

    

    Okres lateński, czyli  przedrzymski, który na ziemiach polskich rozpoczął się około 400 lat p.n.e.  i  trwał  do około 25 r. n.e.

​

    Zza Odry, z obszaru Swebów, na obszar międzyrzecza Regi i Parsęty, Drawy i Gwdy oraz Warty i Noteci około 350 r. p.n.e. napłynęli pierwsi Germanie: drobne plemiona Skirów, Bastarnów  (Peucynów) z plemienia Sidonów i z domieszkami celtyckimi oraz prawdopodobnie Hirrów,  obszar ten  zasiedlali   wyspowo.  Przybysze  byli  nosicielami  wytworzonej  przez Swebów kultury jastorfskiej. Wkrótce Germanie (zwłaszcza Bastarnowie)  wchłonęli  resztki  tamtejszej ludności wenetyjskiej i przejęli elementy ich kultur, mianowicie zachodniołużyckiej i wschodniopomorskiej, wprowadzając nadto  do  tego układu elementy kultury ogólno-lateńskiej z południa.

​

    Około  230 r.  p.n.e.  większość  Skirów

i  Bastarnów  opuściła  Pomorze   Zachodnie,

udając  się  szlakiem   Odry   przez   Bramę 

Morawską  do  Słowacji  (Sidonowie),  wzdłuż

Dunaju  w  kierunku  Macedonii  i   Mołdawii

(Bastarnowie)   lub    nad   Morze    Czarne

(Skirowie).       Bastarnowie     wytworzyli 

w  II  wieku  p.n.e.  w   Mołdawii   kulturę

Poienesti.  Tylko  część plemion germańskich

została  zatem  na Pomorzu Zachodnim. Wydaje

się,  że  głównie  Skirom  i Bastarnom (wraz

z  Sidonami),  a  także  i nadłabskim Swebom

zawdzięczać   należy   przeniesienie   nazwy

Wenetów  na  Neurów-Słowian w formie Wenedów

(Winidów).

​

​

    Migracja  Celtów  na  terenach  polskich

nastąpiła  około  600 r. p.n.e.  i zajmowała

tereny  Zachodnich  i  Wschodnich Gór. Około

400 r. p.n.e. objęli znaczne połacie Europy.

Po przybyciu  Germanów,  migracja  Celtów  znacznie  wzrosła  na  terenach  polskich.  Około 300 r. p.n.e.  Celtowie 

- Lugiowie z obszarów zachodniomorawskich przez Bramę Kłodzką zajmowali tereny Dolnego Śląsku, a około 250 r. p.n.e. Celtowie Lugiowie i Dunowie zajmowali niewielki skrawek  Górnego  Śląska.  Pozbawiło  to  osadnictwa  wenetyjskiego. 

Z wyjątkiem Celtów  wszystkie  plemiona  reprezentowały  kulturę  późno-halsztacką.  Pod  wpływem kultury celtyckiej (lateńskiej) znad Dunaju wprowadzając do niej jedynie pewne  elementy  żelazne.  Celtowie  byli  pierwszymi  ludźmi,

którzy zaczęli produkować i obrabiać żelazo, umieli uprawiać  rolę za pomocą  radła  ramowego  oraz  chowali  bydło,  produkowali także stal  i  brąz,  mieli rozwinięte garncarstwo; początkowo  naczynia lepili ręcznie, a od 250/200 r. 

p.n.e.  toczyli na kole. Wysoki poziom osiągnęło też u nich kamieniarstwo; wyrabiali kamienie żarne  rotacyjne  oraz  artystyczne rzeźby kulturowe  dla  sanktuarium  dla  Ślęży. Od połowy II w. p.n.e.  posługiwali się oni złotą monetą  celtycką (czesko-morawską)  jako pieniądzem kruszcowym.  Osadnictwo ich było typowo wiejskiej.  Mieli wysoki  rozwój kulturalny  i  militarny,  na  czele  którym  stał  król.  Wyróżniali  się  też  wyższymi formami wiedzy praktycznej

i religijnej, związanej głównie z kultem płodności i zmarłych. Należy przypuszczać,  że ich  naczelnym  bóstwem  był 

Lug, bóg słońca, błyskawic,  sztuk  i  handlu  oraz  igrzysk  i  jego  ,,synowie",  Alkowie  (ich  grecko - rzymskim

odpowiednikiem byli, według Tacyta, Dioskurowie). Lugowi poświęcone było zapewne sanktuarium na Ślęży okolone gajem, przy czym sama góra stanowiła ,,kolumnę słońca".

​

                                               Na Dolnym Śląsku  Celtowie nie palili ciał swych zmarłych, chowali je                                             bezpośrednio w jamach lub w trumnach wkładanych do jam;  na Górnym Śląsku                                             panował pochówek birytualny.

​

                                               Dalsze celtyckie grupy plemion  Lugiów-Dunów z kulturą późno-lateńską                                             przybyły do Polski z Moraw  ok. 125 r. p.n.e.  Zajęły one resztę  Górnego                                             Śląska,  głównie  urodzajną  Wyżynę Głubczycką. Z Moraw infiltrowały  też                                             dość liczne grupy celtyckie na obszar podkrakowski. W kulturze celtyckiej                                             rozwinęło się hutnictwo  i  kowalstwo,  z  którą  zaznajomiła się kultura                                             słowiańską,  a  później  kultura  Wenetów. W niektórych rejonach powstały                                             nawet  niewielkie  centra  rzemieślnicze,  hutniczo-kowalskie (kuźnicze). 

                                           W tych centrach otrzymywano metal przez prażenie rudy, z węglem  drzewnym                                             w stosunku około 1:2 w dymarkach  tj.  w  cylindrycznych  piecach,  metal                                             uzyskiwano   w   paleniskach.   Rozwój  ten   był   spowodowany   wielkie                                             zapotrzebowanie   na   surowiec  do  wyrobu  broni,  swoistego  narzędzia

                                           w ustroju demokracji militarnej.  

                              

                                               Ustrój polityczny plemion słowiańskich i germańskich  określić  można                                             jako pewne formy demokracji militarnej. Na czele plemienia stał naczelnik                                             dążący  do  utrwalenia  władzy  dziedzicznej.   Pełnoprawnymi   członkami                                             plemienia byli wojownicy,  którzy  brali udział wiecach (czyli zgromadzeń                                             plemiennych). Uzbrojenie naczelnika składało się  z  miecza dwusiecznego,                                             oszczepu  z  grotem żelaznym i tokiem, tarczy z umbem  i  noża; naczelnik walczył konno, nosił ostrogi. Natomiast zwykły wojownik walczył wyłącznie pieszo, zbrojny był  w  oszczep  z  grotem żelaznym, tarczę oraz w siekierkę i broń okazyjną. 

​

    W latach 5-25 n.e. nastąpił napływ nowych plemion germańskich m.in.  Gotów  i  Gepidów.  W  swej  wędrówce  byli wstrzymywani walkami ze związkiem lugijskim (zwłaszcza Wandalów).  Wandalowie  to  Germanie  zmieszani  z  ludnością słowiańską. Byli oni pod wspływem kultury Celtyckiej.

​

Okres wpływów rzymskich 

​

    Ostatni podokres epoki  żelaza, który liczony jest od 25 r. n.e., a za koniec uważa się rok 500 n.e.

​

    Na ziemiach polskich przewinęło się wiele migrujących plemion.  Głównie przeważali tam Germanie,  natomiast cały obszar nad Wisłą i Odrą, i od Karpat po Bałtyk zamieszkiwali Słowianie.

​

    Około 370 roku strukturę polityczną na ziemiach polskich zaburzyli tureccy Hunowie, którzy przybyli ze  wschodu, zza Morza Czarnego. Pierwsze co, to podbili Alanów, później Ostrogotów, Wizygotów  i drobne grupki gockie, z którymi uszła aż na Śląsk,  gdzie razem z niewielką grupką Słowian utworzyli grupę dobrodzieńską koło Lublińca. Przed Hunami na Śląsku schroniła się mała grupa (mieszana) gepidzko-sarmacka z Naddunaju; wytworzyła łącznie z niektórą ludnością słowiańską niewielką grupę żernicką koło Wrocławia. Koło 440 roku Hunowie opanowali wschodnią,  a w 441 r. zachodnią Panonię. Szczyt swej potęgi osiągnęli za panowania braci Bledy i Attyli, a później  despotycznej monarchii rządzonej przez samego Attylę.  Monarchia ta miała strukturę wieloplemienną  i  wieloetniczną  (Hunowie, Ostrogoci, Herulowie, Gepidzi,  Rugiowie,  Skirowie,  Alanowie, ludność  prowincjonalno  rzymska).  Z Panonii Hunowie urządzali najazdy na Bizancjum i Galię przechodząc często przez ziemię polskie, a przy okazji rabując pobliskie tereny. Po śmierci Attyli upadło Królestwo Huńskie.

​

    Inwazja Hunów, a także migracja ludów germańskich ku Skandynawii spowodowało,  że  na terenach polskich  zaczęła rozwijać się powoli kultura prapolska. Duży  wpływ  na  rozwój  kultury  miała prowincja rzymska,  która wysyłała na   ziemie polskie produkty. Importy przenikały do Polski dwoma szlakami:  bursztynowym  i  łabskim. Towary przechodziły zazwyczaj przez Bramę Kłodzką i Morawską, dochodząc do regionu Kalisza  (Calisia)  prawym brzegiem Wisły i Nogatu do bursztynonośnej  Sambii.   Aktywnym  czynnikiem  wymiany  byli  kupcy  ,,zawodowi"  (rzymscy)   lub   ,,niezawodowi"

- arystokracja plemienna.

​

    W  ciągu  epoki  żelaznej,  a  zwłaszcza  w  okresie  wpływów  rzymskich,  wykształciła się na ziemiach polskich struktury  gospodarcze, społeczne i polityczne oraz ideologiczne, które legły bezpośrednio  u  podstaw kształtowania się Polski wczesnośredniowiecznej. 

​

    Gdy  zachodnia część Cesarstwa rzymskiego upadła w roku 476 n.e. to przerwany został także import  z  nad  Morza  śródziemnomorskiego.  Cesarstwo  zachodniorzymskie upadło  wyniku  najazdów  barbarzyńców,  głównie  przez  plemiona  germańskie,  którzy  później  tworzyli na ich terenach królestwa, co pomogło im wejść w okres  średniowieczny w roku około 480, natomiast na ziemiach polskich kultura średniowieczna dotarła dopiero do około 500 r. n.e.

​

​

​

​

                                                                                           Opracował:

                                                                                           Rafał Wójcik

​

​

​

​

​

​

​

​

Bibliografia:

​

Literatura:

​

Żak J., Dzieje Polski, pod red. Topolskiego J., roz. I-II, wyd. PWN, Warszawa 1976, s. 35-75, 

​

​

​

​