Na przestrzeni dziejów | Prehistoria ziem polskich

Na przestrzeni dziejów: Prehistoria ziem polskich

Prehistoria

Najdłuższy okres dziejów ludzkości, od pojawienia się na ziemi człowieka

(600/500 000 r. p.n.e.), a przynajmniej

podobną osobę odzwierciedlającą inteligencję, wzrost, budowę ciała i układ kostny do

czasów poznania pisma i pojawienia się

źródeł pisanych (ok. 1700 r. p.n.e.). Prehistoria ogranicza się tylko do epoki kamienia!

Epoka kamienia:

Najdłuższa epoka prehistoryczna obejmująca okres od pojawienia się pierwszych używanych przez człowieka narzędzi kamiennych (ok. 600/500 000 r. p.n.e.), aż do momentu zdobycia umiejętności masowego wytwarzania przedmiotów metalowych (1700/1800 r. p.n.e.) Epokę kamienia dzielimy na 3 okresy: paleolit, mezolit i neolit.

a) Paleolit:

Rozpoczyna się z chwilą pojawienia się form przedludzkich zdolnych do wytwarzania prymitywnych narzędzi

z drewna i kamieni np. otoczaki, czy pięściaki.

Okres paleolitu rozpoczął się około 600/500 000 r. p.n.e. do 8000 r. p.n.e. Paleolit dzielimy na 3 okresy: starszy paleolit (dolny paleolit), środkowy paleolit, młodszy paleolit (górny paleolit).

Starszy paleolit (dolny paleolit):

Historia w ścisłym tego słowa znaczeniu , zaczyna się wraz z pojawieniem się człowieka, bowiem oznacza to początki społeczeństwa i kultury ludzkiej. Przedtem była jedynie historia przyrody. Okres ten trwał od ponad 600/500 000 r. p.n.e. do około 105 000 r. p.n.e.

Homo habilis, czyli człowiek zręczny, który żył ok. 600/500 000

lat temu na terenie dzisiejszej Afryki Wschodniej. Homo habilis

był niewielkiego wzrostu (od 110 do 135 cm), ważyli ok. 45 kg,

mieli rozbudowane żuchwy i mocno owłosione ciała.

Homo ergaster, czyli człowiek pracujący był wyższy od homo

habilis (ok. 180 cm), miał większy mózg, posługiwał się

kamieniami i wyglądem był bardzo zbliżony do człowieka.

Homo erectus, czyli człowiek wyprostowany przyjmował postawę

podobną do współczesnego człowieka, był wysoki i smukły.

Pierwsi ludzie homo z okresu starszego paleolitu żyli w Afryce, którzy zaczęli migrować na inne kontynenty.

Na terenie Polski i to tylko na południowy ich skrawek niewielkie gromady praludzi przeniknęły stosunkowo późno około 250 000-190 000 r. p.n.e.

Środowisko naturalne dzisiejszych ziem polskich uległo przeobrażeniom od czasu przesunięcia się na ziemie

polskie lodowca skandynawskiego (trzeciego z kolei), który datuje się na ok. 190000-105000 lat p.n.e. Dał on

początek glacjałowi, czyli zlodowaceniu środkowopolskiemu. Duże opady śniegu i ujemne temperatury powietrza na znacznych obszarach ziemi przyczyniły się do powstania olbrzymich lądolodów. Głównym ośrodkiem zlodowacenia

w Europie była Skandynawia. W wyniku rytmicznych zmian klimatu – po fali zimna następowało ocieplenie – lądolód kilkakrotnie rozprzestrzeniał się na znaczne obszary naszego kontynentu (maksymalnie zajął obszar około 5 mln

km2), po czym w okresach cieplejszych zaczął topnieć.

Z lodowacenie Polski przypominało nie co dzisiejszą Grenlandię. W północnej części zapanował klimat

arktyczny, natomiast w południowej subarktyczny o średniej temperaturze rocznej około -2 do 10 stopni Celsjusza. Były to odpowiednie warunki do życia dla reniferów, mamutów, nosorożców włochatych i wołów piżmowych oraz drobniejszych zwierząt. Stąd te dziwne pozostałości po zwierzętach znalezionych we współczesnej Polsce.

Praczłowiek koczujący wówczas nad górną Wisłą i na Podgórzu Kaczawskim doskonalił się w łowiectwie na grubego zwierza i szeroko pojętym zbieractwie (łącznie z drobnymi zwierzętami ziemnowodnymi i rybami). W walce

z zimnem nauczył się szukać odpowiednich schronisk, mianowicie jaskiń, ubierać się w futra zwierzęce oraz powszechnie posługiwać się ogniem.

Środkowy paleolit:

Okres ten zapoczątkował się od daty 105 000 r. p.n.e. i trwał do około 39 000 r. p.n.e. Był czasem, gdy zlodowacenia na terenach polskich zaczęły topnieć, co spowodowało w rejonie środkowopolskiej przemianę środowiska naturalnego m.in. flory i fauny. W warunkach klimatu umiarkowanego miejscem przesuwającej się ku północy zimnych, pustych terenów tzw. tundry w okolicach tych zaczęły pojawiać się żubry, jelenie, niedźwiedzie i drobne zwierzęta leśne. Sytuacja ta sprzyjała penetracji spod łuku sudecko-zachodniokarpackiego ku północy gromady ludzi

pierwotnych różniących się stopniowym rozwojem od wspomnianych poprzednio praludzi. Ów człowiek pierwotny należał do rodzaju rodzaju Homo sapiens neandertalczyk, czyli podgatunek człowieka rozumnego. Jego pochodzenie nie jest dokładnie wyjaśnione. Prawdopodobnie powstał w wyniku ewolucji tych powyższych grup.

Homo sapiens neandertalczyk, czyli człowiek rozumny neandertalski

żył około 105 000 lat p.n.e. Miał ok. 160 cm wzrostu, silnie

zbudowaną klatkę piersiową i stosunkowo krótkie, pałąkowate nogi,

z chwytnym dużym palcem stopy w niektórych populacjach.

Neandertalczyk prawdopodobnie potrafił mówić, choć nie jest to do

końca wyjaśnione. Naukowcy spierają się także o to, czy odczuwał

ludzkie emocje. Potrafił polować na duże zwierzęta i tworzyć

sztukę.

W Okresie tym można docenić ogólne tendencje rozwojowe człowieka w zakresie kultury społecznej. Zaczął się zarysowywać naturalny podział pracy według płci: łowy na grubego zwierza i produkcja narzędzi należały do zajęć mężczyzn, natomiast łowy drobnych zwierząt i zbieractwo oraz zajmowanie się gospodarstwem domowym należało do

kobiet. Wraz z rozwojem życia społecznego i kultury materialnej następował rozwój intelektualny człowieka pierwotnego. Jednocześnie zaś rozwijało się myślenie magiczne kształtujące sposób globalnego ujmowania świata.

Młodszy paleolit:

Okres ten przypadł na lata 39 000 - 8000 r. p.n.e., gdy w północnopolskie, czyli bałtyckie rejony zaczęły topnieć zlodowacenia. Pociągały ze sobą przemiany w szacie roślinnej oraz w zwierzostanie, czyli inaczej zapoczątkowała się kultura ludzka w łowiectwie i zbieractwie.

Wykształciła się tutaj nowa populacja ludzka zwana Homo sapiens sapiens, czyli człowiek rozumny właściwy.

Homo sapiens sapiens, czyli człowiek rozumny właściwy żył około

39 000 lat temu. Był podobnym fizycznie do ludzi współczesnych. Miał

około 155 - 196 cm wzrostu - w zależności od rasy. Ich pochodzenie

nie jest całkiem jasne. Wyodrębnienie się tych grup ludzkich musiało

dokonać się przed młodszym paleolitem. Homo sapiens sapiens nie tylko

znał się na łowiectwie, zbieractwie i rybołówstwie, ale także na

wyrabiani różnych narzędzi. Stało się to dzięki udoskonaleniu obróbki

kamienia (głównie krzemienia) przez stosowanie technik wiórowej,

polegającej na odłupywaniu z rdzeni kamiennych wydłużonych odłupów

o równoległych krawędziach bocznych, tzw. wiórów.

Produkcja narzędzi dała tym ludziom wiele możliwości. W wieloletniej praktyce nauczano się rozcinać

i piłować nimi kość, drewno, a później poroże, co więcej nauczono się łączyć kamień z innymi surowcami, służącymi

za oprawę kamienia. Zastosowano to przede wszystkim do konstrukcji oszczepu, zbrojnego w grot krzemienny. Łowiectwo miało zasadniczy charakter wielkich, okresowych polowań na grubego zwierza. Ewolucja ta przekształciła się także formy osadnictwa i sposoby mieszkania. Prócz jaskiń coraz liczniej budowano szałasy z paleniskiem.

b) Mezolit:

Okres zapoczątkowany od 8000 r. p.n.e. do 4400 p.n.e., gdzie kończy się plejstocen, czyli okres pierwszych ludzi z końcem ostatniego zlodowacenia, a zaczyna się holocen, czyli nowe przeobrażenia środowiska naturalnego i ludzi o większych cechach inteligencji związanych ze zmianami polodowcowymi. Wraz z nimi zapanował na ziemiach polskich klimat preborealny, czyli umiarkowany chłodniejszy, który po jakimś czasie zostaje wyparty przez klimat borealny, czyli umiarkowany. Po nim nastąpił klimat atlantycki, czyli umiarkowany cieplejszy, a przy tym

wilgotny. Zmiana klimatu zapoczątkowała nowe drzewa, rośliny i zwierzęta. Pojawiły się m.in. łosie, jelenie i dziki, a wycofały się renifery.

Prawdopodobnie w tym okresie wraz z tymi zmianami ewoluował nowy człowiek żyjący, aż do dziś: Homo sapiens,

czyli człowiek rozumny, zwany także współczesny. Ci ludzie przybierali duże cechy po pozostałościach dawnych

praludzi.

Poniżej na ilustracjach mamy ewolucję człowieka, a także przykład odzwierciedlenia kobiet na przestrzeni

wieków - w przybliżeniu - poza cywilizacją antycznego Rzymu, czy Grecji.

Kultura polskiego mezolitu nie była jednorodna i przestrzennie zwarta. Składała się z kilku grup kulturowych, przybierających formy lokalne, rozmieszczonych w różnych częściach kraju.

Łowiectwo, rybołówstwo i zbieractwo zaczęło nabierać wyraźnych cech wyższego etapu, mianowicie myśliwi byli wyposażeni w dalekosiężne łuku, a przy nimi znajdował się pies pomagający w tropieniu zwierzyny. Natomiast

w rybołówstwie udoskonaliły się nowe, skuteczniejsze techniki, a w zbieractwie zastosowano celowo produkcyjny

sprzęt, który ułatwił pracę. Narzędzia pomogły w stworzeniu lepszych warunków zamieszkania, tym razem nie był to szałas, lecz skromna chata. Struktury życiowe były tak wykształcone, że zaczęły powstawać pierwsze osadnictwa,

a z nimi pierwsze plemiona i rody.

Na ziemiach polskich zarysował się kult zmarłych. Wskazuje nań grób w Janisławicach pod Skierniewicami. Krył

on posypaną ochrę (czyli hematyt) - stosowaną do barwienia ciał, jako środek znakowania grupy (szczególnie

mężczyzn wyruszających na wyprawę). Na ziemiach polskich znaleziono zwłoki 40-letniego mężczyzny-myśliwego, ułożone w pozycji siedzącej z plecami opartymi o jamę grobową i prawą nogą lekko podkurczoną, lewą wyprostowaną,

a głową zwróconą na północny-wschód. Zwłoki wyposażone były w różne ostre przedmioty (z rytualnie odłamanymi czubkami. Nadto w skład wyposażenia wchodziły: kolia z zębów jelenich oraz odpadki kuchenne. Pozycja ciała

i wyposażenie grobu zdecydowanie świadczyło, że osoba zmarła leży od kilku tysięcy lat.

W obliczu postępu rozwoju cywilizacji ludzkiej jako jeden z ludzkich wynalazków intelektualnych zaczęły powstawać środki porozumiewania się oraz odzwierciedlenie mowy i myśli. Zanim powstało pismo, do przekazywania

mowy służyły obrazki, różne środki mnemotechniczne (czyli sposoby zapamiętywania) oraz zrozumiałe dla danej społeczności, przedtem uzgodnione i odpowiednio spreparowane, symbole. Pismo ewoluowało od najstarszego stadium

– piktografii, poprzez ideografię, pismo analityczne, aż do najmłodszego – pisma fonetycznego.

Tokeny:

Przed wynalezieniem pisma ok. 8000 r. stosowano tzw. tokeny

służące do zapisywania informacji, dotyczącej działalności gospodarczej. Były to różnego kształtu, niewielkie bryłki wypalone z gliny. Każdy rodzaj tokenów odpowiadał konkretnemu przechowywanemu towarowi lub hodowanemu zwierzęciu. Ten prosty system ułatwiający kontrolę i zarządzanie posiadanymi dobrami.

Bulle:

Bulle to gliniane, okrągłe koperty, w których zamykano pewną liczbę tokenów, oznaczających rodzaj

i ilość towarów, będących przedmiotem transakcji. Taka koperta, opatrzona odciskiem pieczęci właściciela przesyłki mogła zostać wręczona pośrednikowi wraz z przekazanym towarem. Pieczęć, będąca odpowiednikiem dzisiejszego podpisu, potwierdzała autentyczność przesyłki. Odbiorca w razie wątpliwości mógł rozbić bullę i sprawdzić czy ilość i rodzaj towarów jednoznacznie określonych przez tokeny zgadza się

z przesyłką.

Na powierzchni glinianej koperty zaczęto umieszczać odciski tokenów, a do odwzorowania nacięć i wyżłobień używano rylca. W ten sposób dokument można było przeczytać od razu bez konieczności rozbijania. Takie bulle

powstały prawdopodobnie około 4500 r. p.n.e.

Pismo węzełkowe ,,Kipu":

Pismo to powstała w roku około 5000 p.n.e. stosowany przez ludy Indian prekolumbijskiej Ameryki Południowej m.in. Caral zamieszkałych na północnym wybrzeżu Peru. Pismo węzełkowe składa się z poziomego sznurka lub czasami drewnianej listewki, do której mocowano dowolną ilość sznurków, na których zawiązywano pętelki. Sznurki wykonane były z bawełny lub wełny. Niektóre z większych Kipu składały się z aż 2000 sznureczków utkanych na różne sposoby co sugerowało, że ten szczegół miał także jakiś konkretny przekaz. Różne odcienie kolorów wykorzystywanych do barwienia sznureczków mogły również zawierać szczególne znaczenie. Taki typ węzła - jego położenie na

sznurku, ich całkowita ilość i sekwencja, może na przykład wskazywać liczbę od jednego do dziewięciu, poprzez liczbę zwojów sznurka w obrębie węzła. Niektóre z węzłów miały stałą wartość jak na przykład węzeł zwany ósemką lub wolne miejsce na sznurku, co oznaczało liczbę 0.

Kipu były idealne do rejestrowania danych pozyskanych w czasie spisu ludności państwa i poszczególnych

prowincji. Rejestrowano ogólną liczbę ludności dzieląc je na grupy takie jak mężczyźni, kobiety, dzieci, osoby zamężne i niezamężne itd. Przy pomocy kipu przeprowadzano szeroko pojętą inwentaryzację państwa. Zapisywano nazwy prowincji, liczbę warsztatów, a także rodzaj i ilość inwentarza (czyli ogół zwierząt hodowlanych w gospodarstwie, pomiar gruntów rolnych, podatki, liczbę wojska i jego wyposażenie). Inną istotną funkcją kipu było użycie go w astronomii i tworzeniu kalendarza. Kipu używano także jako rodzaj listu, który wysyłano poprzez gońca poinstruowanego ustnie w krótki sposób o sensie wiadomości.

c) Neolit:

Ostatni okres epoki kamienia, a poprzedzający epokę brązu. Trwał od 4400-1700 r. p.n.e. Czas ten dzielimy na 3 okresy: wczesny okres neolitu, środkowy okres neolitu i późny okres neolitu.

Wczesny okres neolitu:

Początkiem tego okresu była data 4400 r. p.n.e. , a końcem 3500 r. p.n.e. W okresie tych zapoczątkowało się rolnictwo z nowymi metodami uprawy roślin i hodowli zwierząt. Wytwarzano z nowymi umiejętnościami obróbki różnych rodzajów kamienia drobnoziarnistego (poprzez gładzenie i wiercenie) oraz wyrobu wypalanych przedmiotów glinianych (głównie naczyń - pierwszych stabilnych pojemników). Nosicielami tych przeobrażeń na ziemiach polskich były

plemiona rasy przeważnie śródziemnomorskiej o kulturze ceramiki wstęgowo-rytej pochodzenia prawdopodobnie bałkańskiego.

Ród stanowił własność danego obszaru, na którym gospodarował, ale efekty pracy stanowiły jej indywidualną własność. W rodzie obowiązywała kooperacja w czasie wycinania lasu i karczunku (czyli usuwanie drzew i krzewów oraz ich pniaków i korzeni w celu oczyszczenia gruntu i przygotowania go pod uprawę, a także pozyskania drewna); wycinanie, wyrzynanie, karczowanie, następowało także budowanie chat i pierwsze wynalezione pojazdy pływackie

tzw. łodzi-dłubanki, a także produkowano sprzęty do ochrony swojego rody typu łuki, włócznie i sprzęty do życia codziennego jak np. naczynia, grabie, przedmioty kultu itp. Rodem kierował starszyzna wioski. Poszukiwano także partnerów z innych rodów do zakładania małżeństw.

Powstawały różne wierzenia i kulty, które z czasem modyfikowano. Na początku czczono Boginie-Macierzy prosząc o wiecznie płodną ziemię, ale już z ziemią uprawną i dostarczającąpaszy dla zwierząt udomowionych oraz wody, a więc również z nieba. Później tą boginię przekształcono na boginię zwaną Wielką Matką, która była zarówno opiekunką stałego ogniska domowego, Wielka Matka przybrała cechy płodności, macierzyństwa. Opiekunkę tę przedstawiano za pomocą figurek glinianych. Wielka Matka miała także aspekt męski, po czym z czasem została przekształcony na Młodego Boga, syna Wielkiej Matki. Warto zaznaczyć, że ślady wierzeń i kultów znaleziono na terenach polskich, głównie w rejonach Małopolski.

W okresie wczesnego neolitu powstał kolejny środek przekazywania i zapamiętywania informacji zrozumiały dla danej społeczności.

Pismo piktograficzne:

Jest to pismo obrazkowe, które

powstało w roku ok. 4000 p.n.e.

Namalowane rysunki przedstawiały

w formie uproszczonej pojęcie dla

przekazania myśli. Rysunki te ludzie

pierwotni kreślili na skałach

w pieczarach będących ich

schronieniem, na korze drzewnej lub

skórze, potem na kamieniu. Wyrażają

one myśli przy pomocy rysunków, nie

mających jeszcze bezpośredniego

związku z dźwiękami mowy,

np. uproszczone postacie ludzkie

z łukami i zwierzę ze strzałą

w nim tkwiącą zawiadamiały

o pomyślnych łowach. Rysunki skalne

z początku epoki neolitycznej

znaleziono w Afryce Północnej, Indiach, Wschodniej Azji, Hiszpanii, południowej Francji oraz w Ameryce Środkowej.

Środkowy okres neolitu:

Występował od roku 3500 p.n.e. i trwał do 2500 r. p.n.e. W okresie tym nastąpiły kolejne, znaczące zmiany, mianowicie wykształciła się kultura zwana kulturą lendzielską, która była kolebką naszych przodków - Słowian.

Według archeologów kultura ta wstępowała na terenach dzisiejszych Węgier, Słowacji, Austrii, Czech, Moraw, Niemiec i Polski. Dużo kronikarzy uważa, że przodkowie Serbołużyczan, Czechów i Polaków - pod wodzem Lecha przybyli na ziemie przynosząc ze sobą rolnictwo, wierzenia i rzemiosło, gdzie ponoć założyli pierwsze państwo na tych terenach zwane państwem Lechitów.

Środkowy okres neolity był przejściem z epoki kamienia na epokę brązu, mianowicie następował tzw. chalkolit, czyli epoka miedzi. Znajomość obróbki miedzi wykształciła się w dwóch postaciach: na zimno i na gorąco, czyli

kucia i odlewu. W dużym stopniu odgrywał w tym czasie handel z innymi plemionami. Produkcja mi.in. sztyletów

i biżuterii odgrywały rolę nie tylko ozdób, ale i pieniędzy. Z czasem powstała tzw. kultura pucharów lejkowatych, gdzie występowała w dużym stopniu na terenach polskich. Kultura ta odegrała znaczącą rolę w powstaniu m.in. chat i obronnych grodów.

Ogół wierzeń i kultów skupiał się wokół bogini Wielkiej Matki.

Przedstawiono ją w pozycji siedzącej na tronie wraz ze stojącą przed nią

postacią jej partnera. Ona pobudzać miała na wiosnę roślinność do życia,

zboże do wzrostu, a ludzi i zwierzęta do rozmnażania. Płodem Wielkiej

Matki był Bóg Deszczu czy Burzy, względnie Pogody, wyłaniający się

wczesną wiosną z podziemi, zapładniający ziemię w czasie deszczu

połączonego z burzą i schodzący późną jesienią do podziemi. Wierzeniom tym

towarzyszyły kulty i obrzędy związane bezpośrednio z bytem społeczności

rolno-hodowlanej, przede wszystkim agrarne (rolnicze) wraz z kultem

przodków i zmarłych.

Demonom składano dary wotywne (czyli dawano jakiś symboliczny przedmiot dziękczynny w osadach lub na bagnach (naczynia, żywność, narzędzia). Zmarłych składano do grobu na wznak w pozycji wyprostowanej. Wyjątkowo ciała

palono, a spalone kości umieszczono w popielnicach, obsypywanych szczątkami stosu. Takie pozostałości znaleziono

na Śląsku. Przy zwłokach dokonywano różnych zabiegów magicznych (np. wkładano kamyki do ust). W czasie pogrzebu urządzano stypy (czyli uczty pogrzebowe), połączone z aktami antropofagi rytualnej, oraz palono duże drewniane komory, stanowiące zapewne kostnice.

W środkowym neolicie zorientowano się, że pisanie jednego ideogramu, który odpowiadał jednemu pojęciu lub przedmiotowi było bardzo niepraktyczne, dlatego postanowiono wprowadzić nową formę porozumiewania się za pomocą

pisma.

Pismo klinowe:

Powstało około 3500 r. p.n.e. w Mezopotamii wymyślony

przez Sumerów. Pisali na glinianych tabliczek, na których

odciskano znaki przy pomocy zaostrzonej twardej trzciny

lub drewnianego rylca. Po obustronnym zapisaniu suszono

je na Słońcu lub wypalano, co nadawało im trwałość.

Tabliczki gliniane służyły jako listy, dokumenty i książki.

Język sumeryjski był bardzo trudny do czytania i pisania.

Pismo zawierało wiele skomplikowanych znaków, które trzeba

było zapamiętać, a wszystkie z nich miały wiele znaczeń

i różnoraką wymowę. Nie było wielu jasnych zasad gramatyki

i nie używano przestrzeni między wyrazami, zatem

stwierdzenie, gdzie kończy się jeden wyraz a zaczyna drugi

przysparzało trudności. Mianowicie zdanie rozpoczynało się

długim paskiem znaku.

Pismo hieroglificzne:

Pismo starożytnego Egiptu wymyślone

ok. 3000 r. p.n.e. zrozumiałe tylko w obrębie swojego

kraju. Według samych Egipcjan stosowany przez nich system

pisma pochodził od bogów. Uważali oni, że pismo wynalazł

bóg Thot.] Był on naczelnym bóstwem Hermopolis - bogiem

wiedzy, mądrości. Był także bogiem Księżyca co wyraźnie

podkreślało w ikonografii - umieszczano mu na głowie

wizerunek Księżyca w dwóch jego fazach: jako rogalik i jako

dysk w pełni. Thot uznawany był za wynalazcę pisma, a także

za opiekuna pisarzy, ukazywany był jako ibis lub pawian,

niekiedy też jako mężczyzna z głową ibisa. Pismo

hieroglificzne posługiwało się znakami pełniącymi różne

funkcje, istniały trzy zasadnicze ich rodzaje: ideogramy,

fonogramy i determinatywy. Ideogramy były to znaki wyrazowe, rysunki przedstawiające konkretne przedmioty wprost lub mające znaczenie przenośne. Mogły danym obrazem wyrażać pojęcia i czynności kojarzące się z nim, np. rysunek przedstawiający berło faraona obok znaczenia dosłownego mógł oznaczać "panowanie". Do typowych

ideogramów należały np. cyfry egipskie: "jeden" zapisywano jako pionową kreskę, "dwa" - dwie kreski itd. Znaki fonetyczne - uściślały znaczenie dźwiękowe i treść zapisu, odpowiadały jednej, dwu lub trzem spółgłoskom. Znaczenie słów zależało od spółgłosek i kolejności w jakiej występowały. Znakami determinatywnymi były obrazki umieszczane na końcu słowa, nie mające wartości fonetycznej, wyłącznie precyzyjnie określające znaczenie wielofunkcyjnego znaku w konkretnym tekście. Wskazywały one przynależność danego wyrazu do określonej grupy słów, np. występowanie po znaku przedstawiających jaskółkę - rysunek ptaka dawało pewność, że chodzi o jaskółkę a nie o wyraz "wielki", chociaż oba miały taki sam skład spółgłoskowy. Dodatkowa rola determinatywów polegała na stanowieniu przerw między wyrazami. Egipcjanie bowiem nie oddzielali poszczególnych słów ani nie stosowali znaków przestankowych. Dopiero połączenie trzech rodzajów znaków: ideogramów, fonogramów i determinatywów umożliwiała jednoznaczność.

Do zapisu tego pisma stosowano tzw. papirus – materiał pisarski otrzymywany z rośliny. Łodygi trzciny

papirusowej krajano na cienkie paski, które układano na desce, przykrywając drugą warstwą pasków, prostopadle do poprzednich. Po zwilżeniu wodą, ubijano kamieniem lub drewnianym młotem, lub prasowano. Wydzielający się sok

sklejał paski w jednolitą masę. Następnie wygładzano kością, muszlą lub fiszbinem. Na końcu suszono na słońcu, pojedyncze arkusze papirusu sklejano we wstęgi, z których powstawały zwoje.

Późny okres neolitu:

Okres ten odbywał się w latach od 2500 do około 1700/1800 p.n.e. Był to czas, gdzie w dużej mierze zajmowano się hodowlą bydła, w mniejszym stopniu kozami, świniami, owcami i psami; próbowano też oswoić konia. Główną zwierzyną łowną był dzik. Z roślin uprawiano jęczmień, pszenicę i groch. Ryby chwytano na różne sposoby, głównie siecią. Zbierano też rośliny jadalne oraz małże. Z wyrobów twórczych zajmowano się garncarstwem, tkactwem, plecionkarstwem i obróbką skóry, a także obróbką kamienia, poroży, kości i bursztynu. Z kamienia wyrabiano

siekiery i dłuta (czyli narzędzie do obróbki drewna), a także zbiorniki do sierpów i grociki strzał. Natomiast

z kamienia drobnoziarnistego produkowano motki (czyli m.in. pasm nici). Bursztyn oraz kości służyły do wyrobu ozdób. Dzięki znacznej produkcji, rozwinęła się wymiana międzyplemienna. Wymieniano bydło i zboże za

surowce i wytwory kamienne, bursztyn oraz sól.

Wierzenia uległy wzbogaceniu, pojawił się kult

słońca. Wskazują na to koliste tarczki kościane

i bursztynowe, zdobione głównie ornamentem

promienistym, gwiaździstym i krzyżowym. Kojarzono je

zapewne z Bogiem Pogody, a zarazem urodzaju

i pośrednio płodności. Powstały także niewielkie

cmentarze, gdzie grzebano zmarłych.

Niewielkie obszary Europy w tym Polski

zamieszkiwały plemiona o kulturze ceramiki

promienistej, która produkowała broń i ozdoby z miedzi.

Rozwinęła się także kultura ceramiki

grzebykowo-dołkowej, czyli inaczej kultura

trapersko-myśliwska. W kulturze tej zajmowano się

prawdopodobnie garncarstwem z zastosowaniem innych

technik wyrobu. Polowali na wszelkiego rodzaju

zwierzynę leśną i uprawiali rybołówstwo. Podstawowym jej narzędziem był łuk ze strzałami zwieńczonymi

liściowatymi lub lancetowatymi grocikami, a dalej oszczepy z grotami kościanymi lub z poroża oraz haczyki do wędek. Ceramika wytwarzana przez ludność tej kultury była stosunkowo prymitywna, czyli inaczej mówiąc zacofana. Ludność ta prowadziła koczowniczy tryb życia, co świadczyło o tym, że miejscem zamieszkania był szałas.

Wreszcie u samego schyłku neolitu (przechodząc w początki epoki brązu rozwinęła się na podłożu kultury

ceramiki sznurowej. Podstawą bytu tej ludności był chów bydła w formie wędrownego pasterza, wraz z marginalną

uprawą roli, myślistwem, rybołówstwem i zbieractwem. Ludność ta umiała nie tylko uzyskiwać i kuć miedź, lecz również wytwarzać stop złota i srebra, z których produkowano ozdoby, przeważnie blaszkowate, oraz topory, naśladowane również z kamienia. Budowali także szałasy. Natomiast zmarłych chowano na boku w pozycji skurczonej. Groby płaskie, niekiedy obwarowane kamieniami, czasem bez jakiejkolwiek obstawy.

Okres ten kończy dzieje prehistorii a powoli rozpoczyna okres starożytności, gdyż w tym czasie zaczęły

powstawać pierwsze pisma alfabetyczne. Wcześniej posługiwano się pismem obrazkowym, które stosowało wiele prehistorycznych ludów, gdzie z czasem każde z nich zaczęło modyfikować dane pismo, ale niestety pismo to było trudne, gdyż składało się z wielu znaków, dlatego ludy prehistoryczne poszukiwały sposobów uproszczenia tych trudnych znaków. Tego ważnego wynalazku dokonali Semici: wynaleźli pismo alfabetyczne. Alfabet jest ostatnią fazą rozwoju pisma. Jego litery przedstawiały poszczególne głoski, dlatego alfabet jest łatwy do adaptacji i prosty w użyciu. Ten sam alfabet może być przystosowany do różnych języków.

Pismem alfabetycznym był fonetyczny system zapisu, w którym każdy znak (zwany literą) opowiada zasadniczo jednemu dźwiękowi – głosce.

Pismo protosynajskie:

Pismem protosynajskim było pierwszym pismem alfabetycznym

lub nie co podobnym pismem do alfabetu. Pismo to powstało w roku

około 2000 p.n.e. przez Semitów. Zapoczątkowali oni najprostszy

sposób porozumiewania się, co przyczyniło się do lepszego

rozwoju pisma na przestrzeni wieków. Znaki użyte do zapisu nie

są tak schematyczne, gdyż były to ideogramy, jednak używanych

znaków było jedynie 30, a więc był to zapis fonetyczny. Innymi

słowy - chociaż kształt znaków jest dość skomplikowany,

reprezentują one litery alfabetu.

Istnieje duże podobieństwo alfabetu protosynajskiego do

alfabetu fenickiego, co oznaczałoby, że Fenicjanie stworzyli

swój własny alfabet w roku około 1050, na przykładzie alfabetu

protosynajskiego. Alfabet Fenicki składał się z 22 liter

oznaczających spółgłoski. Samogłoski nie posiadały swoich

znaków. Około 1000 r. p.n.e. pisma alfabetycznego zaczęli używać

Grecy, wprowadzili w nim jednak szereg zmian. Wymyślili znaki

odpowiadające samogłoskom. Tak powstał alfabet grecki (wywodzi

się z niego alfabet cyrylicki, którym posługują się m.in.

Rosjanie). Rzymianie, wzorując się na Grekach, stworzyli własny alfabet łaciński około 800 r. p.n.e., liczący 24 litery. Oparty na alfabecie łacińskim powstał alfabet polski. Został on wzbogacony o samogłoski ą, ę, ó

i spółgłoski miękkie: ć, ń, ś, ź. W związku z tym liczy 35 liter.

Pergamin:

W prehistorii początkowo pisano na papirusie, natomiast na

przełomie III a II w. p.n.e. wynaleziono kolejny materiał pisarski zwany ,,skórą" (po grecku oznaczało diphterai, a po rzymsku membrana), zwany w IV wieku n.e. jako pergamin).

Pergamin był wyrabiany ze skór zwierzęcej, najczęściej z młodych zwierząt. Głównie wykorzystywano skóry cielęce oraz owcze

i kozie, oskrobane ze sierści, które poddano szeregowi innych operacji, jak np.: powtórne namaczanie, nasączanie substancjami roślinnymi, szlifowanie, wcieranie różnych substancji czy nawet farbowanie.

Powstanie pierwszego alfabetu protosynajskiego, który zapoczątkował dalszy rozwój pisma z najdokładniejszym przekazem swoich myśli i mowy, a także wynalezienie pierwszego źródła

pisanego - papirus, kończy dzieje prehistorii.

Dla każdej cywilizacji okres początków i końca danej epoki był różny, gdyż niektóre plemiona rozwijały się

zbyt wolno. Na ziemiach Polski koniec prehistorii uważa się rok 1800 p.n.e. w południowej części, a dla północnej 1700, co oznacza, że w latach 1800-1700 p.n.e. rozpoczął się okres starożytności dla kultury, która panowała na ziemiach polskich.

Opracował:

Rafał Wójcik